Andrzej Zygmunt Rola-Stężycki
Fragment książki pt. Grójec i sąsiedzi 2021.
Potworów, to okazała wieś gminna i parafialna, przez wieki pretendująca do roli miasta, na co wskazuje układ przestrzenny i jego historia, aczkolwiek do dziś nie wiadomo, dlaczego ów dylemat rozwiązany nie został. Mimo tego, zaprzeczyć nie można, iż Potworów prezentuję się okazale i…prawie miejsko.
Siedzibą władz gminy jest Potworów (zwany niegdyś Oxa), położony około 18 km na północny wschód od Przysuchy, przy drodze krajowej nr 48 wiodącej z Kocka do Tomaszowa Maz., na skrzyżowani z drogami wojewódzkimi nr 740 Potworów – Radom i 729 Potworów – Przystałowice Duże. Wzmiankowany już w roku 1450 – Pothworow, 1564 – Potworow i od roku 1827 – w formie do dziś używanej – Potworów.
Jest to nazwa osobowa, wywodząca się od staropolskiego imienia – Potwor, wywodzącego się od określenia istoty brzydkiej, szkaradnej, niesamowitej, monstrum, stwora, też – potwory leśnej.
Może i pierwszy dziedzic urodą nie grzeszył, ale dziś Potworów nie ma nic ze szkaradą wspólnego. To ładna, sympatyczna miejscowość.
Współcześnie jest wsią, ale istnieją domniemane próby lokacji miasta prywatnego przed rokiem 1511, staraniem rodziny Potworowskich herbu Półkozic. Mimo tego, że lokacja ta nigdzie nie jest źródłowo potwierdzona, Potworów zwyczajowo zaliczano do grona osad miejskich.
W „Liber Beneficiorum Archidioecesis Gnesnensis” – autorstwa arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Jana Łaskiego, powstałego w latach 1511-1523 Potworów nazwany jest w tytule rozdziału „Pothvorow alis Oxa oppidum”, a w opisie zaraz na początku „…in eadem Pothvorow villa”. Określenie Potworowa raz miastem, raz wsią, potwierdza niepewność lokacji.
Powstanie Potworowa wiąże się bezsprzecznie z budową tam kościoła i powołaniem parafii. Nie ustalono daty powstania tej budowli, ale pierwsza o nim wzmianka pochodzi z „Liber beneficiorum dioecensis cracoviensis” autorstwa Jana Długosza, który na stronie 390 opisuje dziesięciny dla kościoła pw. Panny Maryi w Sandomierzu: „Pothworow villa propraim parachialem eaclesiam habens in se, cujus haeredes Paulus Pothworowsky ect”. Kościół przynależał wówczas do Archidiecezji Gnieźnieńskiej.
Niektóre publikowane informacje wskazują, że kościół w Potworowie pw. św. Doroty, istniał już w wieku XIII, ale nie wydaje się to możliwe, bo choć ww. wzmianka Jana Długosza potwierdza istnienie we wsi kościoła, to…pochodzi ona z połowy wieku XV! Brak wcześniejszych zapisków, nie potwierdza hipotezy o wcześniejszej lokacji tam kościoła, aczkolwiek jej też nie wyklucza.
Ww. zapiska odnosi się do decyzji Jana Gruszczyńskiego – arcybiskupa gnieźnieńskiego (1450-1473), nadającej dziesięcinę z Potworowa, na rzecz kościoła pw. Najświętszej Maryi Panny w Sandomierzu. Jan Łaski zaś, wzmiankuje w Potworowie Pawła z Sambora – ówczesnego proboszcza potworowskiego.
Budynek kościoła w Potworowie, mimo zniszczeń dokonanych przez wojska szwedzkie króla Karola XII, przetrwał do dnia 26.02.1834 roku, kiedy to w czasie, kiedy proboszczem był ks. Janicki, spalił się doszczętnie wraz z przechowywanym wewnątrz cudownym obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej. Od tego czasu przez kolejnych lat 30, nabożeństwa odprawiano w przystosowanej do tego celu drewnianej szopie.
Nie wydaje się też możliwe, aby drewniany budynek świątyni przetrwał od czasy jego erekcji d roku 1834. W tym okresie musiał być kilkakrotnie przebudowywany, lub wznoszony od nowa.
W roku 1770 Stanisław Potkański – opat cystersów z Sulejowa, brat dziedzica Potworowa hr. Potkańskiego podkomorzego sandomierskiego Antoniego – przystąpił do budowy (własnym kosztem) nowego kościoła, sadowiąc go na starym cmentarzu. Śmierć fundatora, jak i zaginięcie przeznaczonych na ten cel środków, nie pozwoliły zakończyć budowy.
Prace wznowiono w 1861 roku za czasów kolejnego proboszcza ks. Wincentego Ogórkiewicza (†1868), który to wówczas budynek poświęcił. Brak środków nie pozwalał jednak na kontynuację budowy, która nieukończona niszczała. Dopiero w roku 1880 zabezpieczono mury i w roku 1885 świątynię konsekrowano. Nakryto ją dachem w roku 1897, dzięki fundacji ówczesnego dziedzica Potworowa – Stanisława Bonieckiego.
Dokumenty z roku 1654 wzmiankują donację przez Andrzeja de Leszno – arcybiskupa, dziesięcin z Przystałowic (Małych, Wąsowicza), Potworowa, Kozińca, Jabłonny, Długiego Mokrzyca i Woli Mokrzewskiej. 200 zł zapisała Helena z Zajączkowskich Bębnowska na Woli Żydowej w roku 1706. Domaszewski i Dunin – Brzeziński zapisali 1000 zł na wsi Kłudno i Głuszyna w roku 1744. W roku 1763 Jacek Krosnowski herbu Junosza zapisał procenty od sumy zł. 600 na Potworowie, na wsi Bieliny Major, płaconej przez Świętosława Piegłowskiego na dobrach Sady i Więcierzowa Wola. Jan Skórkowski zapisał procenty od kwoty 4000 zł na dobrach Sokolniki Mokre w roku 1770, a od kwoty 1000 zł na dobrach Kadź w roku 1797 fundował Michał Świdziński. Podobnie Pomianowski od kwoty 2000 na wsi Wistka w 1797 roku. Parafia Potworowski była więc dość dobrze uposażona.
W 1911 roku, do parafii w Potworowie przynależały: Adamów, Dłuska Wola, Grabowa, Jabłonna, Kasperków, Koziniec, Łojków, Mokrzecka Wola, Podgóry, Potworów, Rdzów, Rdzuchów Kolonia, Wojciechów, Wólka Potworowski, Potworówek, Wymysłów i Zacharka, liczące łącznie 3061 osób.
Kościół przebudowano w latach 1956 – 1957 staraniem ks. Jana Klimkiewicza. Ponownie restaurowano go w roku 1985, staraniem ks. Bogdana Piątka.
Jest to obecnie jednonawowa, orientowana budowla o cechach klasycystycznych, wzniesiona na planie prostokąta z kamienia i cegły, nakryta blaszanym dachem dwuspadowym, na którym usytuowana jest czworokątna sygnaturka, nakryta dachem hełmowym, zwieńczonym metalowym krzyżem. Malaturę wnętrza wykonał artysta malarz Marian Kopiński z Radomia.
Wejście główne zdobi umieszczona nad nim rozeta, nad którą wnęka z umieszczoną w niej figurą Matki Boskiej. Okna żelazne, we wnętrzu ambona, chrzcielnica (z 1901 roku) i ołtarz główny z usytuowanym w nim obrazie Matki Boskiej, zasłaniany przez obraz Ukrzyżowanie. Nad nim – w zwieńczeniu – widnieje obraz przedstawiający św. Dorotę, patronkę świątyni. Z lewej strony ołtarza głównego, ulokowano ołtarz św. Rocha z obrazem św. Józefa, a ołtarz prawy zdobią obrazy Przemienienia Pańskiego i św. Antoniego. W prospekcie organowym neoklasycystyczny instrument, wykonany przez organmistrza Zygmunta Kamińskiego, wykonany w 1934 roku.
W 1915 roku wojska austriackie zniszczyły wieżę świątyni, której nigdy nie odbudowano. W roku 2011 – w czasie prowadzonego remontu – odsłonięto pod kościołem dwa wejścia prowadzące zapewne do istniejących tam w podziemiach krypt grobowych. Niestety, nadal nie podjęto tam prac archeologicznych
Parafia potworowska jest obecnie jedną z 10 przynależnych do dekanatu przytyckiego, a w jej skład wchodzą miejscowości: Długie, Dłuska Wola, Grabowa, Kacperków, Kozieniec, Łojków, Marysin, Mokrzec, Potworów i Rdzów, zaś Gmina Potworów jest jedną z 9 gmin w powiecie przysuskim, zawierającą 17 sołectw: Dąbrowa Goszczewicka, Długie, Grabowa, Grabowska Wola, Jamki, Kacperków, Kozieniec, Łojków, Marysin, Mokrzec, Potworów, Rdzuchów, Rduchów – Kolonia, Rdzów, Sady i Wir, oraz 13 pozostałych wsi: Dłuska Wola, Gackowice, Plszany, Olszyna, Podgóry, Pólka, Stary Wir, Wir – Kolonia, Wirówek, Wymysłów, Zacharka i Żabia Wólka.
Terytorium gminy zamyka północną rubież powiatu przysuskiego, zawierając się na obszarze 81.89 km², zamieszkałym przez 4187 osób.
Dobrami potworowskimi władali: Oleśniccy herbu Dębno (XIV w.), Łabędziowie ((Jakub z Rzeszotkowej Woli XV w.), Potworowscy herbu Dębno (XV-XVI w.), Wolscy herbu Łabędź (1569), Ruszkowscy herbu Łabędź, Ciołkowie, Potkańscy herbu Brochwicz II (1620-1770) i Bonieccy herbu Bończa (XIX w.).
Wszystkie ww. rodziny znakomicie zawarły się dziejach nie tylko Potworowa, ale i Rzeczypospolitej. Każda z nich warta jest osobnego opracowania, bo Potworów wiele im zawdzięcza, ale…w rodzinie Bonieckich istnieje obszar wydarzeń, nieznanych interesującym się dziejami regionu. Tym bardziej mieszkańcom Potworowa.
Rodzina Bonieckich pozytywnie zapisała się w dziejach Potworowa i okolic. Pierwszym Bonieckim, który kupił miejscowe dobra od Potkańskich i w nich osiadł, był Ferdynand Ignacy Hipolit, urodzony 18.08.1839 roku w Piekoszowie k/Kielc, radca Dyrekcji Głównej Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, sędzia pokoju szydłowiecki. On to zawarł w dniu 1.12.1832 roku w Potworowie związek małżeński z Leontyną ze Żmigrodu Stadnicką, córkę Jana – łowczego opoczyńskiego – zmarłą w dniu 30.10.1848 w Radomiu.
Ich synami byli: Michał – dziedzic Żydowa, Chomentówka i Tomczyc, Adam Józef Feliks, urodzony w dniu 20.11.1842 w Żydowie, właściciel Świdna i Mogielnicy w Grójeckiem – o którym dalej, oraz Stanisław Rudolf Kazimierz – urodzony także w Żydowie – absolwent Szkoły Centralnej w Paryżu, właściciel Potworowa i Rdzowa – potem radca Komitetu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego.
Gniazdo rodowe rodziny Bonieckich – Bończa w gminie Warka i parafii Wrociszew – jest jedną z najstarszych miejscowości na Mazowszu. Wzmiankowana – Boncz, Boncza – w roku 1408 w aktach czerskich, de Boncze – 1410, potem: Gorna Boncza, Nagorna Boncza – 1416, Magna Boncza – 1539 i Bończa od roku 1783.
To nazwa rzeczownikowa, typu odimiennego, wywodząca się od staropolskiego imienia Boniek. To zaś od łacińskiego imienia Bonifacy, pochodzącego od słów bonum fatum (dobry los), lub bene faci (dobrze czynić, pomagać), czyli przynoszącego szczęście, dobrodzieja, itp.
Od nazwy wsi wziął nazwę herb rodziny – Bończa – zwany też Bończe, Buńcza, Buńcze, także Głoworożec, Jednorożec, Rinocerus i Unicornus, wzmiankowany po raz pierwszy w roku 1396.
Dzieje rodziny rozpoczynają się w roku 1375, kiedy to Sławek Bończa zobowiązał się wydać opatowi z Koprzywnicy pod Sandomierzem, wieś Bystrzycę pod Lublinem. Bonieccy wzmiankowani są również w roku 1398 w dokumentach sądowych łęczyckich. W Grójeckiem dziedzicami dóbr Bończa, Bończa Nagórna, Palczew, Rudawica, Młynnik, Pisarskie i Bońkowa Wola w latach 1408 – 1415 byli: Wisław, Adam, Świętosław, Bońko, Mikołaj, Przecław, Piotr Koloman, Piotr Kaczor, Przybysław i Stanisław Złoty.
W roku 1444 Bolesław – książę mazowiecki – nadał dla Bończy prawo niemieckie.
Ta licznie rozrodzona rodzina używała przydomków: Fredro, Kolomand, Kaczor, Mistrz, Warchoł, Złoty, Wangrzyn i innych.
Bonieccy dzierżąc wiele dóbr okolicznych, wśród których poza ww.– były i inne – założone przez Bońka z Bończy i Rzyśkowa Wieś – założona przez Rzyśka z Bończy – stanowili ród silny i zwarty.
Potomkowie wszystkich linii pełnili liczne urzędy ziemskie, byli politykami, żołnierzami, naukowcami i funkcjonariuszami Kościoła w Polsce.
Wielu z nich było elektorami królewskimi, dyplomatami, a przede wszystkim żołnierzami i patriotami. Również dobroczyńcami wielu okolicznych parafii, głównie zaś Wrociszewa i Warki.
Poza ww. dobrami tworzącymi gniazdo pierwotne, rodzina ta posiadała wiele dóbr – lub ich części – w Grójeckiem. Należały do nich, między innymi: Lisów, Rosochów, Bądków, Wola Łychowska, Michałów Dolny, Sadków, Tomczyce, Wola Mirowska, Borowe, Drwalewice, Suchodoły, Nosy, Sikuty, Żyrówek, Krepa, Piskórka i Uwieliny pod Prażmowem, Warpęsy, Polichno i Gniejewice pod Jasieńcem oraz Czarnolas – pod Lipskiem.
Bonieccy – rozrodzeni – tworzyli kilka linii:
– Linię na Bończy Nagórnej – potomstwo Świętosława,
– Linię na Bończy, Michałowie, Mirowicach, Palczewie, Pokrzywnej i Brańczycy – potomstwo Kolomanda,
– Linię Mistrza – potomstwo Andrzeja z Bończy,
– Linię na Kącinie i Słomczynie – potomstwo Krzesława z Bończy.
Najliczniejszą i najbardziej znaną, jest linia potomków Świętosława i jego żony Tochny, idąca z Bończy Nagórnej od roku 1408. Dzierżyli oni dobra Kruszówek pod Garwolinem – 1676, Dąbrowskie Wyłazy i Iganie pod Siedlcami – 1674, Wereszczyn – 1774, Syczyn 1797 pod Chełmem, Bronowice – 1755, Wytyczno – 1794 i Andrzejów – 1802 pod Lublinem. Także Kruchel – 1784 pod Włodzimierzem Wołyńskiem, Krasus – Łęczna Wola – 1711 pod Łukowem, Zbludowice – 1712 w sandomierskiem, Gądawę – 1792, Żydów – 1797 pod Wiślicą, Kostki i Bieniątki – 1801 pod Buskiem i Strawczynek – 1809 w kieleckiem. Dokupili Brynicę i Micigozd – 1802 pod Szydłowcem. Do licznych tych majętności posiadanych przez potomstwo tej linii, należy wymienić jeszcze części na Brynicy, Piekoszowie, Warężu, Kostkach, Chomętówku, Potworowie i Rdzowie – w kieleckiem, oraz dobra w Michałowicach, Tomczycach i Świdnie w Grójeckiem. Te ostatnie stanowiły główną siedzibę rodziny w regionie.
Najbardziej znanym potomkiem tej linii jest ww. Adam Józef Feliks Fredro Boniecki -*19.11.1842 w Żydowie, syn Ferdynanda Hipolita Ignacego – sędziego pokoju okręgu szydłowieckiego – i Leontyny hr. Stadnickiej. Wcześnie osierocony, odziedziczył po rodzicach dobra Strawczynek pod Kielcami, pozostając pod prawną opieką swojego wuja, hr. Michała Stadnickiego ze Świdna. Absolwent Instytutu Szlacheckiego w Warszawie. Podjął studia prawnicze w Sankt – Petersburgu, ale sytuacja polityczna spowodowała, że przeniósł się do Paryża, gdzie ukończył Szkołę Prawa w Paryżu z tytułem licencjata. Po powrocie do kraju w roku 1865, został referendarzem w Kancelarii Rady Stanu Królestwa. Następnie był asesorem w Trybunale Cywilnym w Warszawie, a po odziedziczeniu po wuju Michale Stadnickim dóbr Świdno w Grójeckiem, podał się do dymisji i osiadł w nich, pozostając przy urzędzie sędziego pokoju powiatu grójeckiego.
W roku 1906 został w prawyborach wybrany do 1 Dumy Państwowej Rosji. Był autorem epokowego dzieła pt: „Herbarz Polski”, wydanego przed II Wojną Światową w 16 tomach. Zawiera ono opisy genealogiczne polskich rodzin szlacheckich do litery M (Makomaski). Pozostałe tomy – w rękopisie – spalone zostały w Archiwum Koronnym podczas Powstania Warszawskiego w roku 1944, powodując tym samym potężny wyłom w dziejach polskiej literatury biograficznej. Ta niepowetowana strata, nie została do dziś niczym zrekompensowana. Wiele polskich rodzin nie może z tego powodu odzyskać swej historycznej tożsamości. Adam Boniecki jest także autorem monografii rodzin litewskich pt.: „Poczet rodów w Wielkiem Księstwie Litewskiem w XV i XVI wieku”, wydanym w Warszawie w roku 1887 i sagi rodowej pt: „Kronika rodziny Bonieckich z przydomkiem Fredro herbu Bończa”, wydanej w roku 1875 w Warszawie. Żonaty w roku 1877 z Jadwigą hr. Stadnicką z Osmolic, pozostawił syna Michała. Był członkiem Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie i członkiem Akademii Umiejętności w Pizie.
Współcześnie najbardziej znanym potomkiem tej linii – z Potworowa – jest ksiądz Adam Boniecki – ur. 25 lipca1934 r. w Warszawie – zakonnik (prezbiter, generał zakonu marianów w latach 1993 – 1999, oraz redaktor naczelny „Tygodnika Powszechnego” w latach 1999 – 2011), spadkobierca Świdna, który w majątku potworowskim spędził pierwsze lata życia. Niestety, nie zachował się budynek dworu, rozebrano go bowiem w 1982 roku, ale zachowały się fragmenty zabudowań folwarcznych, oraz muru otaczającego posiadłość.
Tych dwóch znakomitych przedstawicieli rodziny Bonieckich – heraldyka i genealoga spod Grójca, oraz zakonnika z Potworowa – niewielu kojarzy z regionami: grójeckim i potworowskim, w którym przecież wiele lat spędzili, a przecież w Świdnie powstał ów największy, najpełniejszy i najbardziej wiarygodny herbarz polski, zawierający setki biogramów wielu polskich rodzin szlacheckich. Jak dotąd jedyny w swej wartości i nie zastąpiony. Jakże wielką jest stratą zniszczenie pozostałej części tego dzieła, które – przygotowane do wydania – w wyniku II Wojny Światowej zostało bezpowrotnie utracone. Nikt już nigdy nie odtworzy pracy wielkiego genealoga, bowiem poza rękopisem herbarza, zaginęło także wiele dokumentów źródłowych Metryki Koronnej, zasobu Archiwum i…nie ma już żyjących w epoce Autora jego korespondentów, zbierających pieczołowicie wszelkie rozproszone materiały źródłowe. Dlatego też większość rodzin, których nazwiska i opisy dziejów znajdowały się w owej nie wydanej części herbarza, nigdy już nie odtworzy znacznej części swojej historycznej przeszłości.
Postać zaś zakonnika – też Adama – Bonieckiego, jest jakże prawą i piękną, wskazującą wychowanie w równie ideowych i patriotycznych wzorcach, które w Potworowie utrwalał.
Adam Edward Boniecki – zakonnik – jest synem Michała (1896 – 1944) i Grażyny Janiny hr. Łoś (1908 – 1989), oraz wnukiem Edwarda Adama Teodoryka (1868 – 1924) – twórcy 7 – klasowej szkoły w Potworowie – i Marii hr. Tyszkiewicz – Łochojskiej (1871 – 1923), prawnukiem Michała Józefa Antoniego (1839 – 1877) i Marii Jaroszyńskiej (1843 – 1920) i praprawnukiem Stanisława Rudolfa Kazimierza, syna ww. Ferdynanda Ignacego Hipolita Bonieckieg – pierwszego dziedzica Potworowa (i Rdzowa) z tej rodziny.