Andrzej Zygmunt Rola-Stężycki
Fragment książki pt. Rubieże Przysuchy 2020
Andrzej to popularne w Polsce – i nie tylko – imię męskie Wywodzi się ono z języka greckiego (andreios – idącego od: anӗr – mąż, andrόs – mężczyzna) i oznacza człowieka mężnego, dzielnego. W Polsce imię to wzmiankowano już w wieku XII, używając go w formach Andrzej i Jędrzej, oraz lokalnie na Podhalu czy Podkarpaciu – Ondrasz lub Ondraszek, oraz w zdrobnieniach: Andrzejek i Jędruś.
Poza granicami Polski imię to zapisywano: ang. – Andrew, Andy, niem. – Andreas, czes. – Ondrej, duń. – Anders, łot. – Andrejs, fin. – Antero, Antti, fr. – Andre, hiszp. – Andrés, ros. – Andriej, węg. – Andrås, Andre i Andre, wł. – Andrea lub Drea.
Imię to cieszyło się tak wielkim szacunkiem, że i współcześnie chętnie jest używane. Przypadek zapewne sprawił – może też z Boską pomocą – że, tylko w Kościele katolickim, kanonizowano aż sześciu przedstawicieli tego imienia! Nic dziwnego więc, że imię to ma aż 62 patronów!
Fakt ten spowodował tak wielkie zamieszanie, że do dziś mąci ono wizerunki świętym tego imienia, mieszając w ich żywotach tak skutecznie, że ustalenia konkretnej biografii, podejmują się z reguły znawcy tematu. Dla przeciętnego jednak mieszkańca Nieznamierowic i wsi okolicznych – bo o nich tu idzie – nie ma to większego znaczenia, bowiem dla nich św. Andrzej, tylko jeden być może i jest!
No, ale „kij tkwi w mrowisku” i trzeba go z niego jakoś umiejętnie wyciągnąć, aby świętości nie naruszyć, a i mieszkańców pogodzić, bo nie da się zaprzeczyć, że św. Andrzej ma chyba coś na sumieniu, jeśli – wierząc mieszkańcom nieznamierowickiej parafii – „namieszał”. Co było powodem tych perturbacji? Jak dotąd nikt tego skutecznie nie wyjaśnił, ale – jak się wydaje – to ówczesny dziedzic dóbr okolicznych, układ jakiś potajemny ze świętym zawarł, w którego wyniku święty, przeznaczone mu wcześniej na locum miejsce opuścił.
Jak i dlaczego św. Andrzej do Nieznamierowic trafił, a to już wielka sensacja! Było pięknie, ale życie figle płata.
Początkowo, za sprawą możnych właścicieli i protektorów – rodu Łabędziów – usadowił się święty w Gałkach – małej wiosce, położonej tuż za opłotkami Nieznamierowic – którą od jego imienia i dla wielkiej estymy niekiedy Andrzejewem zwano. I byłby tam sobie do dziś chyba urzędował, gdyby nie to, że za sprawą chochlika historii na jaw wyszło, że owe Gałki wcale Gałkami nie były.
Wszystko zaczęło się w Nieznamierowicach, wsi wzmiankowanej już na początku wieku XIII, a położonej około 14 km na północ od Przysuchy. Miejscowość ta w roku 1880 położona była w gminie Rusinów w powiecie opoczyńskim i parafii Nieznamierowice, zaś w latach 1975 – 1998 należała administracyjnie do województwa radomskiego. Obecnie administrowana jest przez gminę Rusinów w powiecie przysuskim województwa mazowieckiego.
Pierwsze o niej wzmianki pochodzą z wieku XIII, ale ich historia opiera się na znacznie wcześniejszym, bo sięgającym XII wieku p.n.e. lokalnym osadnictwie.
W roku 1308 były stanowiły dziedzictwo opatów sulejowskich, wielce wówczas możnych i wpływowych, którzy to od roku 1288 dzierżyli je z nadania króla Władysława Łokietka.
Nazwa wsi nieznacznie tylko ewoluowała w zapisach, wśród których dominowała terminologia łacińska, niewiele różniąc się od fonetyki:1308 – Nyesznamyrowicze, 1321 – Neznamirowicze, 1401 – Nesnamirowicze, 1508 – Nyeznamirowycze, 1511 – 1523 – Nyesnamirivicze, 1564 – 1565 – Nyeznamyerowyce, 1569 – Nieznamierowicze, 1769 – Nieznamierowice, 1827 – Nieznamirowice i od roku 1887 – Nieznamierowice, która to forma po zatwierdzeniu w roku 1952, jest do dziś oficjalnie używana.
Nazwa ta wywodzi się od nazwy osobowej – Nieznamir, która to była zapewne imieniem pierwotnego właściciela obszaru, na którym lokowane są współczesne Nieznamierowice.
I może nie byłoby w tym wielkiej sensacji, gdyby nie to, że…Nieznamierowice niegdyś miastem były!
Wieś ta położona nad Drzewicką – prawobrzeżnym dopływem dolnej Pilicy – składała się początkowo z dwóch przyległych do siebie wsi: folwarku i osady młyńskiej.
W roku 1827 w Nieznamierowicach 33 domy zasiedlało 334 mieszkańców, a lokalne dobra stanowiły cześć dóbr drzewickich.
Wieś w tym czasie miała 435 mieszkańców i liczyła 45 domów. Lokalne dobra zawierały się na obszarze 1520 mórg. Osada młyńska liczyła 9 domów i 16 mieszkańców, uprawiających 99 mórg ziemi folwarcznej. Włościanie dysponowali w tym czasie gruntami o powierzchni 12 mórg.
W roku 1881 roku we wsi – poza drewnianym wówczas kościołem, istniał tam także browar i fryszerka – ta na terenie dawnej osady młyńskiej.
Folwark lokalny o powierzchni 377 mórg: grunty orne i ogrody – 171, łąki – 47, pastwiska – 37, las – 50 i nieużytki – 22 morgi, oraz 22 budynki murowane i 3 drewniane. Folwark ten został w roku 1880 oddzielony od dóbr Rusinowskich.
Osada młyńska w tym czasie stanowiła powierzchnię 99 mórg, na które składały się: grunty orne i ogrody – 70, łąki – 19 i nieużytki 10 mórg, oraz 10 budynków drewnianych. Osadę tę oddzielono z dóbr rusinowskich w roku 1877.
Do niej należały mosty na Drzewiczce i pobór opłaty za przejazd.
W czasach, kiedy Nieznamierowice były miastem, mieszczanie przekazywali proboszczowi dziesięcinę – jak i dwór – wartości do 6 grzywien z łana. Poza tym też dziesięcinę konopną po 2 grosze z łana. Dziedzic Wylkoczsky, dzierżący dobra niezamierowickie w wieku XVI, przekazywał dziesięcinę z folwarku na rzecz wikariusza, zas lokalny proboszcz przekazywał ze swojej dziesięciny na rzecz plebana w Drzewicy 2 grzywny i 2 grosze rocznie.
Oprócz tego mieszczanie dawali na kolędę po groszu z danin i świętopietrze po denarze od osoby i za pokwitowanie zbierającemu – 2 skoty i grosz.
Inwentarz sporządzony w 1818 roku podaje, że parafia w Nieznamierowicach, pozyskuje roczną dziesięcinę z gałkowskich gruntów dworskich w wysokości 100 zł., a z gruntów plebańskich 50 zł, zaś z Woli Gałeckiej złotych 200.
Nowy kościół z drewna wzniesiono tu w roku 1782, a parafia przynależała do dekanatów, najpierw drzewickiego, potem skrzyńskiego, następnie do opoczyńskiego. W roku 1916 liczyła 116 parafian. Obecnie w dekanacie drzewickim.
Zacząć jednak od początku należy…
Otóż od kilku wieków istnieje spór, zasadzający się na konflikcie między Nieznamierowicami, a położoną około 3 km na południe od nich wsią Gałki. Rzecz w tym, że Nieznamierowice niegdyś miastem były, zaś w Gałkach istniał kościół parafialny p.w. św. Andrzeja Apostoła. A więc jeśli był kościół w Gałkach, to Nieznamierowice musiały do parafii w Gałkach przynależeć, ale…jak to być może, aby miasto przynależało do wiejskiej parafii?
Mimo tej wielkiej niezborności, wszyscy zajmujący się tym zagadnieniem – logicznie rzecz ujmując – lokowali Nieznamierowice w parafii gałkowskiej. I tkwili by zapewne przez wieki następne w tej nieświadomości, gdyby nie przypadek – jak to zwykle bywa.
Otóż paradoksalnym było to, że Nieznamierowice wzmiankowane w wieku XIII, przypisywano do parafii w Gałkach od roku 1308, w którym to Gałki jeszcze nie istniały, bowiem pierwsze o nich wzmiankowanie pochodzi z roku 1508!
Gałki dość licznie wzmiankowano w dokumentach, dzięki którym ustalić można chronologię wydarzeń i ewolucję nazwy. Tę w roku 1508 zapisano w formie – Galky. Kolejne zapisy z lat: 1511, 1523, 1569 formułują miano w formie – Galki, a w roku 1881 – Gałki szlacheckie i Gałki poduchowne. Od roku 1921 ukonstytuowała się forma Gałki i ona też – zatwierdzona w 1970 roku – funkcjonuje formalnie do dziś.
Jak więc to możliwe, aby późno wzmiankowane Gałki były w roku 1308 wsią parafialną dla wcześniejszych Nieznamierowic?
Było, bo w większości zapisów o tych miejscowościach wzmiankuje się Gałki w roku 1308, a prawa miejskie Nieznamierowic po roku 1500. I to by się zgadzało, gdyby nie podjęte w roku 2020 badania, związane z przystąpieniem prac nad monografią Nieznamierowic.
To była rewolucja!
W roku 1321 Janisław – arcybiskup gnieźnieński – przyłączył do parafii w Drzewicy 11 wsi okolicznych, wśród których znalazły się Nieznamierowice, które w tym czasie były wsią rycerską i stanowiły własność szlachecką. I nie ma w tych zapisach mowy o prawie miejskim dla Nieznameirowic jak i o Gałkach w ogóle!
W wieku XV „ …w sporze pomiędzy plebanami: Michałem z Drzewicy oraz Janem z Nieznamierowic o dziesięcinę snopową, występują w 1440 roku mieszczanie nieznamierowiccy (…post agriculturas omnium et singulorum oppidianorum in Nieznamierowicze…in oppido Nieznamiertowicze) oraz Jan, dziedzic miasta.
I tu sensacja. Powyższe dowodzi, że Nieznamierowice lokowano jako miasto przed rokiem 1440 i to na gruntach dawnej wsi o tej samej nazwie! I nie po roku 1500!
Okazało się też, że dokładne uściślenie chronologii jest w tym przypadku możliwe, bo miasto to było lokowane, posiadało własny kościół i złożony z części parafii w Drzewicy obszar plebański wraz z uposażeniem. Pozwoliło ustalić, że uzyskanie przez Nieznamierowice praw miejskich nastąpiło co najmniej kilkanaście lat wcześniej.
I tak było w istocie. Nieznamierowice uzyskały prawa miejskie w 1420 roku w wyniku starań ówczesnego ich właściciela – Jana z rodu Łabędziów.
Nieznamierowice – usytuowane nad spławną wówczas Drzewiczką i przy trakcie handlowym, dzięki staraniom ówczesnych ich właściciela, podniosły znaczenie tej miejscowości. Ww. zasadźca wzniósł i uposażyli tam nowy kościół.
I w tym miejscu należy się wyjaśnienie. Otóż nowe miasto o nazwie – nomen omen – Nieznamierowice – lokowano na tzw. surowym korzeniu, w odległości około 3 km na południowy – wschód od starych Nieznamerowic, a na obszarze współczesnych Gałek!
Miasto jednak rozwijało się niezbyt prężnię, ale…w starych Nieznamierowicach, usytuowanych przy przeprawie na Drzewiczce i starym szlaku handlowym. Lokowany w nowym miejscu (Gałkach) kościół parafialny, otaczała jedynie plebania i kilka domów przydzielonych na jej uposażenie, wraz z rodzinami, potem tez browar i karczma. Tę część nowych Nieznamierowic nazwano Gałkami Poduchownymi, zaś pozostałą część – stanowiąca własność dziedzica, zwana była Gałkami Szlacheckimi.
Gałki – współcześnie scalające dawny obszar obydwu organizmów – są wsią sołecką graniczącą od zachodu z Wolą Gałecką, wzmiankowaną równolegle z Gałkami od końca wieku XVI.
W Gałkach istnieje miejsce, na którym wznosił się przed wiekami kościół parafialny, zwane dziś jeszcze „Kościółkiem”.
Tyle tzw. suchej relacji, ale należy mieć świadomość, że „operacja” ta trwała lat kilka i siłą rzeczy w pewien sposób dość niemile dotykała mieszkańców Gałek, ku radości tych z Nieznamierowic, ale jedni drudzy nie mieli na działania te wpływu, bowiem decyzja o nadaniu Nieznamierowicom praw miejskich, jak i przeniesieniu parafii, nie zależała od nich.
Sprawa – jakbyśmy to dziś powiedzieli – leżała w interesie właścicieli Nieznamierowic, ponieważ nie mogło być miasta bez kościoła i to parafialnego!
Wpływu na te działania nie miał także i święty patron – Andrzej, który to zapewne z estymą niemałą i protekcją nieznamierowickich możnych, z Gałek rejterował, sadowiąc się w roku 1508 – w którym to w starych Nieznamierowicach nowy kościół wzniesiono – na wieki w mieście, co już awansem niemałym było. I nawet utrata przez Nieznamierowice w roku 1662 praw miejskich, nie spowodowała odwrotu świętego ze wsi. A to dlatego, że choć patrona do parafii powołał jego imiennik Andrzej z rodu Łabędziów, krewny zasadźcy i dziedzic wsi w roku 1508, to świętemu w Nieznamierowicach widać lepiej było!
Patrzy więc sobie święty Apostoł z wysokości swojego wizerunku, wychylającego się z ram okazałego obrazu, ulokowanego w jego przecież kościele i z lubością wielką wita odwiedzających go parafian, wśród których i mieszkańców Gałek nie brakuje.
I choć – być może – ucieczka świętego z Gałek, jest przysłowiową solą w ich oku, to przecież nikt mu nie zarzuci braku o nich dbałości. Czego by więc nie mówić, to jednak dzięki temu świętemu i związanych z nim lokalnych perturbacji, do dziś zachowała się obszerna przecież pamięć o wydarzeniach sprzed prawie tysiąca lat!
I ona jest właśnie najbardziej cenną. Nieznamierowice zaś, choć współcześnie bez statusu miasta, to przecież miejski charakter mają i miastem w świadomości swoich mieszkańców pozostaną na długo.
Prawdę mówiąc, mógł sobie św. Andrzej w Gałkach pozostać, bo czy mało to innych świętych, a choćby i o tym samym imieniu?
Mógł, ale miał widać jakiś powód do przeprowadzki, o którym tylko on i ówczesny dziedzic Nieznamierowic wiedzieli. Musiał być on jednak na tyle poważny, że do dziś pary z ust nie puścili.
Dlatego też…coś w tym być musiało.
Jedno też jest pewne. W tym bowiem przypadku rację mają mieszkańcy obydwóch tych miejscowości, ponieważ Nieznamierowic i Gałek, są jednym wspólnym organizmem miastotwórczym! Gałki to lokacyjne miasto Nieznamierowice. I one też zawsze były miejscowością parafialną, aczkolwiek w latach 1420 – 1508 kościół i siedziba parafii nieznamierowickiej ulokowana był w…(nowych) Nienamierowicach, czyli w Gałkach!
Aby uzasadnić tę argumentację, wyjaśnić trzeba, że w średniowiecznym okresie lokacji miast, większość ich zakładano na nowym miejscu – aby nie niszczyć dotychczasowej struktury własnościowej i urbanizacyjnej – z reguły na tzw. surowym korzeniu, czyli w miejscu nie zasiedlonym, umożliwiającym wznoszenie budynków użyteczności publicznej, warsztatów rzemieślniczych, kramów kupieckich i domów mieszkalnych, oraz – a może przede wszystkim – z dostępem do wody, przy istniejących już osadach. W taki też sposób powstał np. Odrzywół na Wysokinie, czyli na granicy Wysokina, poza nim. Podobnie Nowe Miasto, którego zalążkiem była wieś Pobiednia, ale miasto zasadzono na nowym gruncie, zwąc je…Nowym Miastem! Rawę Mazowiecką wzniesiono kilka kilometrów od Starej Rawy. Podobnie Wiskitki, lokując je daleko od Starych Wiskitek, czy Warkę od Starej Warki! W jeszcze większej odległości od Starego Sącza założono Nowy Sącz! I od razu budowano w nowym miejscu kościoły.
Tak samo było z wieloma miejscowościami i z Nieznamierowicami nie mogło być inaczej!
Nieznamierowice – jako osada o konkretnej nazwie – istniały już w wieku XIII. Zasadźca – Jan z Nieznamierowic – uzyskując przywilej na założenie miasta, wytyczył go też na południowym przedpolu Nieznamierowic (czyli nowych Nieznamierowicach, a późniejszych Gałkach!), z zaznaczeniem lokacji centrum (rynku), ulic i niezbędnych w mieście budowli. Teren ten musiał być położony w miejscu dostępnym dla transportu i wymiany handlowej i też w miarę możliwości bezpieczny.
Wybudował też tam kościół. Parafię erygowano, powołano proboszcza, ale…niezależnie od lokacji miasta i kościoła, zapewne z braku osiedleńców, rzemiosła, itp., miasto rozwijało się powoli, ale…w „starych” Nieznamierowicach! Kościół wzniesiony w nowym miejscu, pełnił tam funkcję parafialną, skupiając wokół siebie tylko ludzi związanych z obsługą gruntów przypisanych proboszczowi i jego folwarku, w którym potem powstał też browar i karczma.
Ponieważ – jak się wkrótce okazało – przeprawa przez Drzwiczkę w „starych” Nieznamierowicach, przynosiła więcej zysków, był też dostęp do wody, a rzeka spławną była i tam też chętniej osadzali się kupcy i rzemieślnicy – kolejni właściciele Nieznamierowic przestali inwestować w „nowe” Nieznamierowice (Gałki), pozostawiając w nich kościół z plebanem i folwark ze służbą. Życie tzw. miejskie, toczyło się już w „starych” Nieznamierowicach, które składały się początkowo z dwóch przyległych do siebie organizmów: folwarku i Osady Młyńskiej. Osada położona była na lewym brzegu Drzwiczki w obniżeniu terenowym. Miasto natomiast rozlokowano na wzgórzu, mającym dość obronne położenie, bezpieczne od wylewów Drzewiczki i tam też znajdował się dwór właściciela (zasadźcy).
„Nowe” Nieznamierowice – czyli współczesne Gałki – powoli stawały się odrębnym tworem, często też zmieniającym właścicieli. Niezmiennym pozostały jedynie parafia, przynależne do niej grunty z przypisanymi do nich włościanami i poczucie wyższości gałkowian. posiadających kościół i związany z tym a wyczuwalny pewien antagonizm, łagodzony – jakby nie było – wspólnotą parafialną, bo proboszcz nieznamierowicki u nich przecież urzędował.
Po latach, osiadłe tam rodziny rozradzając się, tworzyły już nową społeczność, określając tym samym naturalną odrębność środowiskową, krystalizującą się po kasacie majątków kościelnych i uwłaszczeniu chłopów w 1864 roku.
Około 1508 roku – kiedy to wzniesiono w Nieznamierowicach nową świątynię i przeniesiono siedzibę proboszcza – kościół w Gałkach został świątynią filialną. Sytuacja ta spowodowała wyraźny podział parafian i widoczne antagonizmy, utrzymujące się do współczesności.
Nikt nie wiedział, w czym rzecz, a ujawnił ją dopiero kolejny badacz regionu wzmiankując, że…tkwiła ona w…nieudanej lokacji miasta!
Podsumowując powyższe, stwierdzić należy, że współczesne Gałki to pierwotna lokacja Nieznamierowic, a co dowodzi, że Gałki i Nieznamierowice są jednym tworem miastotwórczym, jednym historycznym organizmem! A więc współczesne Gałki są lokacyjnymi – nowymi Nieznamierowicemi.
W końcu wieku XIX w Gałkach Szlacheckich 15 domów zasiedlało 107 mieszkańców, osiadłych na 410 morgach, zaś w Gałkach Poduchownych (Kościelna Wieś) na 183 morgach włościańskich gospodarowało 99 mieszkańców, zasiedlających 13 domów.
W zasadzie historia tej miejscowości związana jest z dziejami parafii, bo to w jej obszarze dokonywano wszelkich tu przedsięwzięć, więc i w tym przypadku należało w sposób bardziej zaprezentować – a wymagające szerszego opisu – okoliczności miastotwórcze. Prawda, że skomplikowane, ale przecież jakże interesujące. Dzięki ich analizie, łatwiej też zrozumieć niezwykle trudne dzieje tej przecież pięknej, uroczo usytuowanej wsi, o bezsprzecznie starym i wielce historycznym rodowodzie.
600 lat Nieznamierowic to oczywiście data umowna, traktująca o dacie uzyskania przywileju lokacyjnego na miasto, ale wzmianki o Nieznamierowicach pochodzą już z roku 1308. Odnosząc się więc do owej daty, należałoby w roku 2020 świętować 712 rocznicę istnienia wsi o tej nazwie, bo przecież osadnictwo na tym terenie jest znacznie starsze.
Stare to więc dzieje…